جهش کروموزومی
با بلند شدن صدای آژیر فرصت محدودی برای فرار از دست راکت های هوایی دارید اما اگر به جای بمب های معمولی بمب اتم باشد
چطور ؟!
در مدت 10 ثانیه حدود 140 هزار نفر در هیروشیما و 74 هزار نفر در ناکازاکی از بین رفتند اما در طول 60 سال بعد از بمباران صد ها هزار نفر در این دو شهر در اثر عوارض بعد از بمب آسیب دیدند!!
تغییرات ژنتیکی و جهش های کروموزومی سبب بیماری و یا کشته شدن این تعداد بعد از بمباران شده است .
اگر اعضای بدن نتوانند فرمان های صادر شده از ژن ها را اجرا کنند؛ بیماری های ژنتیکی بوجود می آید . عواملی که در بروز این بیماری های نقش دارد می تواند مواد شیمیایی ، بیماری های عفونی ، اشعه های یونیزان و بعضی از دارو ها و ... باشد .
در سال 1987 در یکی از بیمارستان های برزیل در اثر جا به جایی حفاظ چشمه ی کبالت 60 از جای خود سبب پرتو گیری 249 نفر از افراد حاضر در آن جا شد و 4 نفر نیز فوت کردند .
پیش بینی پیامد های ژنتیکی ناشی از اشعه های یونیزان هدف 50 ساله ی انسان ها بوده است در حالی که با وجود این همه تلاش در این راستا ، اطلاعات ناچیزی از عملکرد اشعه های یونیزان در زمینه ی ژنتیک در دسترس است . پیچیدگی این موضوع به این خاطر است که هر تغییری که تابش های یونیزان ایجاد می کنند ، بر روی کروموزوم هاست و کروموزوم ها بخشی از سیستم فیزیولوژیک هستند و مدام در حال تکثیر اند و این تغییرات چرخه ای ، مطالعه را بر روی این بخش ها، بسیار سخت کرده است .
در هر جمعیت بزرگ حدود 65% افراد دوزی معادل 1 تا 3 میلی سیورت در سال دریافت می کنند که این دوز ممکن است در اثر منابع تابش طبیعی نیز بوحود بیاید .
سلول انسان عادی دارای 46 کروموزوم است و کروموزوم ها علاوه بر حیات فیزیولوژیک سبب تشکیل هویت هر فرد نیز می شوند . حال تصور کنید که اشعه های یونیزان بتوانند سبب تغییر کروموزوم ها شوند !!
اشعه های یونیزان چگونه می توانند سبب تغییر کروموزوم ها شوند ؟
فرض کنید یک فوتون اشعه ی ایکس وارد بدن شود اگر در ابتدا به طور مستقیم به هدف بحرانی در سلول برخورد کند ممکن است خود سلول را بر انگیخته کند و پشت سر آن زنجیره ای از وقایعی که منتهی به تغییر های بیولوژیکی می شوند اتفاق بیافتد و سلول گام به گام به سوی جهش کروموزومی پیش برود اما اگر به طور مستقیم به سلول های اطراف سلول هدف یا مولکول های آب برخورد کند می تواند سبب ایجاد یون های مثبت و منفی شود که حرکت این یون ها در بدن می تواند واکنش های شیمیایی غیر طبیعی را در سلول ها را آغاز کند ( به خاطر جریان الکتریکی ناشی از یون ها ) علاوه بر یون ها رادیکال های آزاد بی بار ایجاد شده (از تجزیه ی رادیکال های یونی رادیکال های آزاد بی بار تشکیل می شوند) می تواند صدمات زیادی به دی ان ای وارد کند به عنوان مثال رادیکال ازاد هیدروکسیل بسیار فعال است و سبب ایجاد 75% ضایعات در دی ان ای می شود .
حال در بعضی مواقع این اشعه ها در اثر برخورد مستقیم به کروموزوم ها ممکن است سبب شکستگی تک رشته یا هر دو رشته ی دی ان ای شوند ( اگر بین دو شکستگی در هر دو رشته 5 نوکلئوتید فاصله باشد ، دو رشته از هم جدا می شوند ) اگر دی ان ای دچار شکستگی شود یا دی ان ای از بین می رود ( که منجر به بیماری می شود ) و یا به شکل دیگری بازسازی می شود ( که جهش ژنتیکی ایجاد می شود )
پس با این حال آیا ممکن است یک رادیوگرافی ساده باعث جهش شود ؟
شناسایی مستقیم اثرات حاصل شده از پرتوگیری های با دوز کم ( مثل یک رادیوگرافی ساده ) به دلیل تغییرات زیست شناختی بسیار ضعیف و شاید غیر ممکن باشد . اما به طور کلی سلول های پستانداران توانایی ترمیم 30000 ضایعه را دارند که با توجه به همین موضوع که سلول ها قادرند شکستگی های دی ان ای را ترمیم کنند ، اما گاهی اوقات این ترمیم ها به طور کامل انجام نمی شود و این امر منجر به بروز آسیب های بلند مدت سلولی یا جهش می شود .
نکته ی دیگری که وجود دارد این است که شاید اشعه های یونیزانی که به طور روزمره با آن ها سر و کار داریم دوز خیلی پایینی داشته باشند اما به مرور زمان و با انباشته شدن تغییرات اشعه های کروموزومی می توانند در طی سال ها تاثیر خود را بگذارند .
با این وجود چه ملاحظاتی در جهت کاهش جهش ها باید صورت بگیرد ؟
خوشبختانه پیشرفت هایی در زمینه ی تکنولوژی سبب کاهش دوز تابشی بیماران شده است ؛ به عنوان مثال ژنراتور های اشعه ی ایکس تک فاز توسط تجهیزات به سه فاز تبدیل شدند یا فیلتر هایی از جنس مس و آلومینیوم به دستگاه ها اضافه شدند و یا تولید فیلم - صفحه هایی که سرعت بالایی داشته و در نتیجه به اشعه ی کمتری نیاز داشتند و ....
علاوه بر وجود تکنولوژی های روز افزون در زمینه ی تصویر برداری پزشکی رعایت استاندارد های ایمنی در جهت کاهش عوارض لازم است .
استاندارد های رایج حفاظت در برابر اشعه مبتنی بر 3 اصل است
1 . توجیه پذیری : بر این اساس هیچگونه تابش گیری مجاز نمی باشد مگر این که در مقایسه با آثار زیانبار تابش گیری نتایج سودمندی از آن حاصل شود .
2 . بهینه سازی : حداکثر اطلاعات تشخیصی را با کمترین آسیب در بیماران تهیه نماید
است .ALARA بهینه سازی همان رعایت اصل
3 . محدود کردن دوز تابشی
نویسنده : محمد جواد ا نفرادی
منابع
· Adewoye AB, Lindsay SJ, Dubrova YE, Hurles ME. The genome-wide effects of ionizing radiation on mutation induction in the mammalian germline. Nature communications. 2015 Mar 26;6:6684.
· Charles M. UNSCEAR Report 2000: sources and effects of ionizing radiation. Journal of Radiological Protection. 2001 Mar;21(1):83.
· Lane GR. X-ray fractionation and chromosome breakage. Heredity. 1951 Apr;5(1):1.
· عبدالهی ملیحه. مروری کلی بر دزیمتری بیمار در رادیولوژی تشخیصی در ایالات متحده آمریکا در پنجاه سال گذشته (1)(یادداشت علمی).
· میردورقی, فتاحی اصل, فتاحی اصل. ارزیابی حفاظت پرتویی مراکز رادیولوژی بیمارستان های آموزشی دانشگاه علوم پزشکی اهواز. علوم پیراپزشکی و بهداشت نظامی. 2017 Mar 15;11(4):1-8.
· مهرداد غلامی, محمد رضا عابدینی, حمید رضا خسروی, سهیلا اکبری. ریسک ناشی ازتابش های یونساز در دوران بارداری. یافته. 2014 Jan 20;1(9).
· سالاری. بررسی ناهنجاریهای کروموزومی لنفوسیت های خون محیطی پرتوکاران بخش های رادیوتراپی، سی تی اسکن و آنژیوگرافی بیمارستان های گلستان و امام خمینی اهواز Analysis of chromosomal aberrations in peripheral blood lymphocytes of radiation workers in CT scan, Radiotherapy and Angiography of hospitals in Ahwaz(Doctoral dissertation, دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی جندی شاپور اهواز).
· فلاح فهیمه. نکته (آلودگی زیستی محیطی ناشی از انفجارات هسته ای).
دکتر غ.م